Αναζητώντας την καρδιά του Λενορμάν

Από το 8ο τεύχος της εφημερίδας μας που κυκλοφορεί

Του Θανάση Σκρουμπέλου*

Ο λόφος του Κολωνού ήταν και είναι το κέντρο αναφοράς της γειτονιάς. Όπως και για τον Πλάτωνα[Ακαδημία Πλάτωνος] ήταν τα αρχαία στις χωματερές , όπου μικροί παίζαμε μπάλα και συνυπήρχαμε δίπλα στις μαρμάρινες υδρίες και τις σαρκοφάγους χωρίς να αντιλαμβανόμαστε την βαθειά ιστορικότητα του χώρου και των ευρημάτων. Τα ζούσαμε, όμως, ήταν τμήμα της καθημερινότητας μας. Το ίδιο και στον λόφο. Ξέραμε πως στην κορυφή του, πάνω από το νταμαράκι [Σήμερα είναι θέατρο]ήταν τα μνημεία του Λενορμάν και του Μύλερ και τίποτα παραπάνω. Τα ονόματα τα διαβάζαμε πάνω στο μάρμαρο, όμως τα πως και τα γιατί δεν τα ξέραμε και δεν μας απασχολούσαν  και ήταν σα να υπήρχαν από πάντα εκεί, κομμάτι της γειτονιάς και του λόφου.

 Στο συμβόλαιο αγοράς οικοπέδου από την γιαγιά μου στην οδό Βουθρωτού το 1907, εκατό μέτρα πριν τον λόφο η περιοχή ονομάζεται Αγία Ελεούσα και Καθήμια .Το Καθήμια μερικοί φιλόλογοι λεν πως είναι παραφθορά του Καδήμια, Ακαδημία. Σε έγγραφο πάλι του αγώνα λίγο πριν το 1821 η περιοχή ξανααναφέρεται ως Αγια Ελεούσα. Αυτό βέβαια συνέβαινε σε όλες τις περιοχές και τόπους που τελούσαν υπό την Οθωμανική αυτοκρατορία. Ο σουλτάνος δεν αναγνώριζε πολιτικές αρχές αλλά θρησκευτικές κι έτσι κέντρο της κάθε ρούγας ήταν η ενορία της και έπαιρνε το όνομα από τον υπάρχοντα ναό. Το ίδιο σε παλιά συμβόλαια θα βρείτε {περιοχή Αγίου Τρύφωνος και όχι Ακαδημίας]

Στον Κολωνό λοιπόν ήταν και είναι ακόμη η Αγία Ελεούσσα. Θα βρω στοιχεία και για αυτήν, για το πότε χτίστηκε και τον κτητορά της.[ψάχνω]Έτσι το ίδιο έψαξα και για τον Λενορμάν που μικροί παίζαμε γύρω από το μνημείο του στον λόφο, αγνοώντας όπως σας είπα πως στην μαρμάρινη υδρία ήταν τοποθετημένη η καρδιά του.

Ο Λενορμάν ήταν εραστής αρχαιολόγος και είχε συνοδεύσει τον Σαμπολιόν στην Αίγυπτο. Ο Σαμπολιόν είναι αυτός που ξεκλείδωσε την ιερογλυφική αιγυπτιακή γραφή, χρησιμοποιώντας την τρίγλωσση πτολεμαϊκή επιγραφή, την λεγόμενη στήλη της  Ροζέτας που την είχε ανακαλύψει ένας αξιωματικός του Ναπολέοντα ο Μπουσάρ. Ο Σαμπολιόν παρέβαλε τα αλεξανδρινά ελληνικά της στήλης με τα ιερογλυφικά κι έτσι ξεκλείδωσε την μέχρι τότε αδιάβαστη αιγυπτιακή ιερογλυφική γραφή .Ο Σαμπολιόν, όπως και ο Λενορμάν ήξερε άπταιστα τα αρχαία ελληνικά. Ο Λενορμάν ταξίδεψε τρείς φορές στην Ελλάδα και αυτά τα ταξίδια του τα περιγράφει στο βιβλίο του « Καλές τέχνες και ταξίδια» [Baux artes et voyages-εκδ. αδελφοι Λεβί-Παρίσι 1861] Βιβλίο που επηρέασε την ευρωπαϊκή τότε διανόηση που έψαχνε τις ρίζες της στο Ελληνικό-ρωμαϊκό παρελθόν. Στο βιβλίο του αυτό περιγράφει όλα τα μέρη που επισκέφθηκε στην Ελλάδα, τους ανθρώπους που γνώρισε , τις ιδέες που κεράστηκε. Είναι ένα βιβλίο ντοκουμέντο για εκείνη την εποχή. Προελαύνουν όλα τα επιφανή ονόματα και οικογένειες της Αθήνας. Ο θάνατός  του [Νοέμβριος του 1859]  στο τρίτο ταξίδι συγκλόνισε την μικρή τότε αθηναϊκή κοινωνία. Έτσι ο  δήμαρχος Γ. Σκούφος αιτήθηκε γραπτώς στο υιό Λενορμάν [Φρανσουά] που είχε έρθει να παραλάβει την σωρό του πατέρα του για να την μεταφέρει προς ταφή στην Γαλλία, να επιτραπεί στους Αθηναίους να κρατήσουν εδώ την καρδιά του. Ο Φρανσουά Λενορμάν δέχτηκε το αίτημα του δημάρχου και η σωρός εκτέθηκε στο λαϊκό προσκύνημα για τρείς ημέρες και μετά ο υιός Λενορμάν πήρε το σκήνωμα του πατέρα του για την Γαλία, και άφησε έδω την καρδιά του . Η καρδιά του φιλέλληνα Λενορμάν θάφτηκε στον Κολωνό, δίπλα από το μνημείο του Καρλ Οττφριδ Μυλερ, που έιχε θαφτεί εκεί το 1840.Επιφανής γερμανός αρχαιολόγος και αυτός εραστής της Ελλάδας και ειδικά της Ακαδημίας Πλάτωνος. Γι αυτό άλλωστε ζήτησε να θαφτεί στον Κολωνό όπου πιάτο στα πόδια του λόφου τότε απλωνόταν ο χώρος της Ακαδημίας Πλάτωνος. Για τον ίδιο λόγο θάφτηκε στο ίδιο σημείο και η καρδια του Σαρλ Λενορμαν, ώστε ο ίσκιος του μνημείου του να φτάνει μέχρι την Ακαδημία.

Σας παραθέτω το γράμμα του Δημάρχου Αθηναιων Γ.Σκούφου προς τον υιόν Λενορμάν. Είναι ένα σπάνιο ντοκουμέντο, γιατί όλοι αναφέρονται σε αυτό αλλά κανείς δεν το έχει δημοσιεύσει. Στο Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Αθηναίων που πήγα , παρόλες τις κοπιώδεις και φιλότιμες προσπάθειες των λίγων ανθρώπων του, θέλει και μέσα και χρήμα και εξειδίκευση για να γίνει ένα προσβάσιμο αρχείο στον ερευνητή της ιστορίας-μνήμης της Αθήνας, δεν το βρήκα. Ο τόμος με τα πρακτικά του Δ.Σ του 1859 δεν υπήρχε, ώστε να βρω εκεί μέσα την επιστολή. Τα πρακτικά των Δ.Σ του Δήμου Αθηναίων, μόλις πρόσφατα άρχισαν να ταξινομούνται, μέχρι πριν επτά χρόνια κείτονταν στα υπόγεια του παλαιού Δημαρχείου. Την επιστολή την βρήκα στο βιβλίο του Σαρλ Λενορμάν, όπως βρήκα και τον επικήδειο που εκφώνησε για τον  νεκρό φιλέλληνα ο Ραγκαβης, καθώς και στοιχεία για το ποιός  γλύπτης έφτιαξε το μνημείο που ακόμη και σήμερα στέκεται εκεί όρθιο με την καρδια του Σαρλ Λενορμάν μέσα. Το μνημείο δεν το  έφιαξε ο πολύ αξιόλογος έλληνας γλύπτης Μ. Τόμπρος όπως γράφεται και διαδίδεται. Ο Μ.Τόμπρος το επισκεύασε από τις φθορές επί δημαρχίας Κοτζιά  [Ούτε και αυτό το πρακτικό του Δ.Σ μπόρεσα να βρω, οπότε εικάζεται ότι έγινε το 1936. Πάντως τα κάγκελα τοποθετηθήκαν κάπου εκεί γύρω στο 1934 από τον Κοτζιά, για να προστατευθούν τα δύο ταφικά μνημεία των φιλελλήνων αρχαιολόγων]Το μνημείο για τον Λενορμάν ήταν εργο  γάλλου γλύπτης ,  κατά τα πρότυπα των αρχαίων ταφικών υδρίων. 

Σας παραθέτω φωτογραφίες των μνημείων καθώς και φωτοτυπίες από το βιβλίο , τις σχετικές με το μνημείο .

Το περίεργο είναι ότι ούτε η Γαλλική Αρχαιολογική σχολή έχει στα αρχεία της κάτι από τον Λενορμάν[δεν ήταν μέλος της] ούτε το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιντούτο κάτι για τον Καρλ Οττφριδ Μυλερ, παρά μόνο την φωτογραφία του 1890 , όπου γίνεται τελετή προς ανάμνηση του Μύλερ  πενήντα χρόνια από τον θάνατό του. Στην φωτογραφία δεν καταγράφονται τα ονόματα των παρευρισκομένων, ωστόσο διακρίνεται η μνημειώδης μορφή του δημάρχου Τιμ.Φιλήμονα, εκδότη της εφημερίδας ΑΙΩΝ και οικογενειακού φίλου και του Λενορμαν και του Μυλερ.

Στον Λενορμάν, αφιέρωσε και ποίημα ο ρομαντικός λυρικός ποιητής της τότε εποχής ο Ιούλιος Τυπάλδος, όπου και αυτός ήταν φίλοι με τον Λενορμάν. Το ποίημα είχε τον τίτλο «Εις  τον θάνατον του φιλέλληνος Καρόλου Λενορμάν» [1860] «…Εις τες Αθήνες εθνικόν αγάπης πανηγύρι /Αντηχά ύμνους και χαρές ο ξακουσμένος τόπος/ όπου θείος νους μελέτησε τα μυστικά της φύσης/και τάδραξε και στα φτερά του λογισμού πετώντας ανέβη/ σ’ άγνωστους φωτοντυμένους κόσμους οθεν αιώνες δεν περνούν /νέφη δεν σκοτεινιάζουν…»

Κλείνω με αυτούς τους στίχους όχι γιατί με εκφράζει ο λυρισμός τους αλλά γιατί είναι και αυτοί ντοκουμέντο της τότε εποχής και μέσα από τις λέξεις ανεβαίνει η εκτίμηση και η αγάπη που γνώρισε ο Σαρλ Λενορμάν όπου η καρδιά του είναι θαμμένη στον Λόφο του Κολωνού

Το γράμμα του δημάρχου Σκούφου (1860)

Κύριε Η ατυχία που μόλις σας βρήκε άγγιξε τις καρδιές όλων των Ελλήνων. Τη στιγμή που εσείς θρηνείτε για τον χαμό ενός πατέρα τόσο ακριβού και σημαντικού, οι έλληνες αποχαιρετούν έναν φίλο κ αι υπερασπιστή της πατρίδας τους, τον γνώστη κι εύγλωττο ερμηνευτή του ένδοξου παρελθόντος της. Πάνω απ’ όλα, η πόλη της Αθήνας μοιράζεται με έναν ιδιαίτερο τρόπο την βαθιά σας θλίψη, επειδή, κατά τη διαμονή του κυρίου Λένορμαν εδώ, μπόρεσε να γνωρίσει τις αρετές που τον κάνουν ξεχωριστό, και ήταν και ανάμεσα στους συμπολίτες μας όταν παρέδωσε την γενναιόδωρη ψυχή του στον Θεό. Εκφράζοντας τα αισθήματα του δημοτικού συμβουλίου και των κατοίκων της πόλης της οποίας με έχουν χρίσει επικεφαλής, ταυτόχρονα με τον πόνο που σας μεταφέρω, θέλω να σας ζητήσω και μια πολύ μεγάλη χάρη. Επειδή, σύμφωνα με την τελευταία του επιθυμία, η σωρός του πατέρα σας πρέπει να επιστραφεί στη χώρα του, επιτρέψτε η καρδιά του τουλάχιστον να παραμείνει στην Αθήνα, αυτή τη δεύτερη πατρίδα των σκέψεων και της αφοσίωσής του. Όταν αυτή η ευγενική καρδιά ήταν γεμάτη ζωή, νικούσε σε αναμνήσεις τη δόξα της χώρας μας. Ανεχτείτε η καρδιά αυτή, παγωμένη από τον θάνατο, να αναπαυθεί μέσα στο μνημείο που θα την ανεβάσει κάτω από τα σύννεφα όπου ηχούσε κάποτε η φωνή του Πλάτωνα, δίπλα στον φίλο και αντίπαλο στον χώρο των κοινών (;) (communes) (κοινωνικών;; κοινωνιολογικών;;) σπουδών, Ότφριντ Μίλλερ. Μια χώρα φιλική και ευγνώμων θα κρατήσει πιστά όπως ένα πολύτιμο θησαυρό τη στάχτη του φημισμένου της υπερασπιστή. Γ. Σκούφος Δήμαρχος Αθηνών Αθήνα, 10/23 Νοεμβρίου 1860  Ο Θανάσης Σκρουμπέλος είναι συγγραφέας.