Αρχαία Ακαδήμεια-Ακαδημία Πλάτωνος

Πηγή: "Ριζοσπάστης" 2.4.1990

http://www1.rizospastis.gr/story.do?id=202907&publDate=2/4/2000

Το άλλοτε «κάλλιστον προάστιον»

Ενας δρόμος που άρχιζε από το Δίπυλο και συνέδεε τον Κεραμεικό με την Αρχαία Ακαδήμεια, εκεί που βρίσκεται η Ακαδημία του Πλάτωνα. Εκατέρωθεν του δρόμου οι Αθηναίου έθαβαν τους νεκρούς τους και αναπτύχθηκε το Δημόσιο Σήμα

Το στέγαστρο της πρωτελλαδιικής οικίας και της Ιεράς Οικίας των Γεωμετρικών χρόνων

Εξω από τα τείχη της πόλης, όπως έξω από τα τείχη της πόλης έχτιζαν και τους χώρους σωματικής και πνευματικής αγωγής, το Λύκειο, το Κυνόσαργες, την Ακαδημία που δίδαξε ο Πλάτωνας. Για να φτάσουμε ως εκεί διασχίσαμε περιοχές της Αθήνας, που θεωρούνται υποβαθμισμένες, περάσαμε από την Ιερά Οδό και κατηφορίσαμε την οδό Πλάτωνος. Για το δρόμο από το Δίπυλο ως τον Κεραμεικό ο Ν. Παπαχατζής γράφει στο σχολιασμό του Παυσανία «Ο δρόμος είχε πλάτος 39 ή 40 μέτρων αν κρίνουμε από την απόσταση μεταξύ δύο αντικριστών "όρων Κεραμεικού". Πιο πέρα και μέχρι την Ακαδήμεια ο δρόμος έπαιρνε τη μορφή κανονικής αγροτικής οδού για πεζούς και οχήματα με πλάτος γύρω στα 5 μέτρα».Περνώντας από εκεί η αρχαιολόγος της Γ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, κ. Εφη Λυγκούρη, μας λέει ότι στα οικόπεδα των άχαρων σήμερα πολυκατοικιών βρίσκονταν ολόκληρες συστάδες τάφων. Η Αρχαία Ακαδήμεια, αλλά και Εκαδήμεια ήταν ένα εκτεταμένο προάστιο στα δυτικά της πόλης των Αθηνών και κοντά στον Ιππιο Κολωνό, δίπλα στον Κηφισό ποταμό. Η ταύτιση της Ακαδήμειας είναι ασφαλής, αφού στις οδούς Αίμωνος και Τριπόλεως βρέθηκε η επιγραφή του όρου της Ακαδήμειας, που χρονολογείται στο 500 π.Χ.


Το όνομά της το οφείλει στον ήρωα - οικιστή Εκάδημο ή Ακάδημο αλλά ως τοπωνύμιο σημαίνει «δήμον εκάς του άστεως» δηλαδή Δήμο μακριά από την πόλη. Αλλά ήδη από τον 5ο αιώνα το προάστιο ονομαζόταν Εκαδήμεια, ενώ ο Διογένης Λαέρτιος μνημονεύει το στίχο του Εύπολι «εν ευσκίοις δρόμοισιν Εκαδήμου θεού». Στο μεταξύ ο Παυσανίας γράφει: «Οι Αθηναίοι και έξω από την πόλη, στους δήμους και στους δρόμους έχουν ιερά θεών και ηρώων και τάφους ανθρώπων. Πολύ κοντά είναι η Ακαδήμεια, μέρος που ανήκε κάποτε σε ιδιώτη, στην εποχή μου όμως ήταν γυμνάσιο». Σύμφωνα με τις αρχαίες μαρτυρίες το χώρο περιέβαλλε ένας πολυδάπανος περίβολος που κατασκευάστηκε από τον Πεισιστρατίδη Ιππαρχο και είναι γνωστός ως «Ιππάρχου τοιχίο». Ενα τοιχίο που έφεραν στο φως οι παλαιότερες ανασκαφές πιθανόν να σχετίζεται με το περίβολο του Ιππαρχου ο οποίος, σύμφωνα με τις πηγές, είχε διατηρηθεί σε ολόκληρη την αρχαιότητα.

Οι «κήποι» του φιλόσοφου

Χώρος του Γυμνασίου ή Παλαίστρας

Ο Πλάτωνας περπάτησε και δίδαξε στο Αλσος της Ακαδήμειας από το 387 π.Χ. μέχρι το 347 π.Χ. που πέθανε και τάφηκε εκεί σε θέση που σήμερα δεν έχει ταυτιστεί. Ο Παυσανίας περιγράφει: «Οχι μακριά από την Ακαδήμεια υπάρχει μνημείο του Πλάτωνα, για τον οποίο είχε προδηλώσει ο θεός πως, σε ό,τι σχετίζεται με τη φιλοσοφία, θα είναι ο καλύτερος». Σύμφωνα το Διογένη Λαέρτιο, ο τάφος πρέπει να βρισκόταν κοντά στο κτήμα του Πλάτωνα, βορειανατολικά του Γυμνασίου μεταξύ αυτού και του Ιππίου Κολωνού. Εκεί βρισκόταν ένας μικρός κήπος που αγοράστηκε για τον Πλάτωνα από θαυμαστή του. Σύμφωνα, επίσης, με τον Λαέρτιο, ο Πλάτωνας δίδαξε λίγο καιρό μέσα στην Ακαδήμεια και έπειτα συνέχισε τη διδασκαλία του στο δικό του κήπο. Το Γυμνάσιο, όμως, ιδρύθηκε τον 6ο αι. π.Χ., σχεδόν ταυτόχρονα με τις άλλες δύο σχολές της Αρχαίας Αθήνας, το Λύκειο και το Κυνόσαργες. Η θέση της Ακαδημίας προσδιορίζεται, σύμφωνα με τις πηγές, ανάμεσα στο Γυμνάσιο και το ιερό του Ιππίου Κολωνού.Το κοινό σημείο και των τριών είναι ότι ιδρύονται έξω από τα τείχη της πόλης, σε μέρη ήσυχα και σκιερά εκεί που το σώμα μπορεί να «γυμνάζεται» μαζί με το πνεύμα. Αλλωστε ανέκαθεν αυτοί οι χώροι είχαν πνευματικό και ιερό χαρακτήρα. Η σχολή έκλεισε ταυτόχρονα με τις άλλες φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας, τον 6ο αι. μ.Χ. με διάταγμα του Ιουστινιανού.
Το ίδιο το Αλσος ήταν αφιερωμένο στην Αθήνα, ενώ οι πηγές μαρτυρούν ότι στην ευρύτερη περιοχή υπήρχαν ιερά και βωμοί αφιερωμένοι στο Δία, τον Ερμή, τις Μούσες, τις Χάριτες, τον Ηρακλή, τον Ηφαιστο. Οι Χάριτες συνηθιζόταν να λατρεύονται σε τόπους με άφθονη βλάστηση και νερά και ένας τέτοιος τόπος ήταν η Ακαδήμεια. Και γι' αυτό, όχι τυχαία, θεωρούνταν το «κάλλιστον προάστιον». Από το βωμό του Ηφαίστου οι νεαροί αθλητές άναβαν τις δάδες για τις λαμπαδηδρομίες που γίνονταν προς τιμή των νεκρών, με αφετηρία την Ακαδήμεια και τέρμα ένα γυμνάσιο ή ιερό στο άστυ. Και δεν είναι τυχαίο που εκεί εμφανίζονται ο Ηρακλής και ο Ηφαιστος, θεοί που σχετίζονται με την πάλη του ανθρώπου με τη φύση και την αναζήτηση των πρώτων υλών. «Στην περιοχή της Ακαδημίας Πλάτωνος βρίσκονται αραιά οικιστικά κατάλοιπα που είναι κυρίως αγροικίες καθώς και εργαστήρια», μας λέει η κ. Λυγκούρη «καθώς και τάφοι που σχετίζονται με τις αγροικίες». Και συμπληρώνει ότι «ίχνη αραιής κατοίκησης εντοπίζονται από τα προϊστορικά χρόνια, δεδομένου ότι βρισκόμαστε κοντά στην αρχαία κοίτη του Κηφισού». Ο Παυσανίας, άλλωστε, περιγράφοντας τους τάφους στο δρόμο ως την Ακαδημία καταλήγει: «Μπροστά στην είσοδο της Ακαδήμειας υπάρχει βωμός Ερωτος με επιγραφή που αναφέρει πως ο Χάρμος πρώτος από τους Αθηναίους έκαμε ανάθημα στον Ερωτα».

Το Αλσος από την οδό Δράκοντος

Εάν σκεφτούμε ότι ανέκαθεν τα επαγγέλματα των ανθρώπων αναπτύσσονταν έξω από τους οικισμούς, αυτό που έχει αλλάξει σήμερα είναι τα επαγγέλματα και όχι η χρήση της περιοχής . Η διαφορά είναι ότι από τη δεκαετία του '50 και μετά, το περιβάλλον της Ακαδημίας Πλάτωνος πνίγηκε από άναρχη οικοδόμηση, που δε λάμβανε υπ' όψη την ύπαρξη του αρχαιολογικού χώρου και δεν περιοριζόταν από ρυθμίσεις για το ύψος, την έκταση και τη μορφή των κτιρίων. Μέχρι πρόσφατα η έκταση των 150 στρεμμάτων, που σήμερα είναι ελεύθερη και χαρακτηρισμένη ως «αρχαιολογικός χώρος» και «άλσος», κατακλυζόταν από σπίτια. Την περίοδο 1991 - 93 απαλλοτριώθηκαν και κατεδαφίστηκαν 150 σπίτια στα οποία ζούσαν Τσιγγάνοι, ρακοσυλλέκτες, Πομάκοι που είχαν κατέβει από τη Θράκη, κ.ά.

Η περιπέτεια της προστασίας

Η ιστορία της προστασίας και των κηρύξεων άρχισε τη δεκαετία του '30, όταν άρχισε να γίνεται γνωστός ο αρχαιολογικός χώρος. Πώς άρχισε; Τις ανασκαφές ξεκίνησε το 1929 ο Αιγύπτιος, ελληνικής καταγωγής και αρκετά ευκατάστατος Παν. Αριστόφρων. Διενεργούσε τις έρευνες με δικά του χρήματα και όπου έβρισκε αρχαία ερείπια αγόραζε το οικόπεδο, με σκοπό να το κάνει δωρεά στο δημόσιο. Σε αυτές τις ανασκαφές αποκαλύφθηκαν τα ερείπια ενός μεγάλου κτιρίου που ταυτίζεται με το Γυμνάσιο και έχει στοιχεία παλαίστρας. Δυτικά του Γυμνασίου βρέθηκαν ερείπια ρωμαϊκών λουτρών. Επίσης, από τις έρευνες του Αριστόφρονος ήρθε στο φως ένα τετράγωνο Περιστύλιο, που χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ., αλλά δεν είναι γνωστή ακόμα η λειτουργία του. Οπως μας λέει η κ. Λυγκούρη «πιθανόν πρόκειται για στωικό κτίριο». Οι ανασκαφές του Αριστόφρονος σταμάτησαν το 1939 και από τότε οι έρευνες συνεχίστηκαν τη δεκαετία του '50 από τον αρχαιολόγο Φοίβο Σταυρόπουλο. Οι έρευνες του Φ. Σταυρόπουλου στο λεγόμενο αγρόκτημα του Δημοσίου, μεταξύ των οδών Δράκοντος και Μοναστηρίου έφεραν στο φως την πρωτοελλαδική οικία και τη λεγόμενη Ιερά Οικία των Γεωμετρικών Χρόνων, η οποία πιθανόν σχετίζεται με την πρωτοελλαδική οικία. Στο Ιερό βρέθηκαν ίχνη θυσιών.

Το αρχαίο Αλσος και η σύγχρονη πόλη

Αυτός ο χώρος σήμερα είναι καλυμμένος με στέγαστρο, ενώ το Ιερό είναι καλυμμένο και από λάσπη, η οποία το σκέπασε από μια πλημμύρα τη δεκαετία του '60. Λόγω των ευτελών υλικών κατασκευής κρίνεται ότι αν το εύρημα αποκαλυφθεί από τη λάσπη που το σκεπάζει τέσσερις δεκαετίες τότε θα κινδυνέψει.Την εποχή του Φ. Σταυρόπουλου αρχίζει η περιπέτεια της οικοδόμησης της περιοχής, με αποτέλεσμα να διακοπούν οι συστηματικές ανασκαφές και να αρχίσουν οι σωστικές εργασίες, σε οικόπεδα στα οποία βρίσκονταν κυρίως τάφοι. Ο,τι βλέπουμε σήμερα γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο, είναι ό,τι ακριβώς βλέπουμε στο κέντρο της Αθήνας ακόμα και γύρω από την Ακρόπολη. Ο,τι διασώθηκε φυλάχτηκε στις αποθήκες και κανείς δεν ξέρει τι θα μπορούσε να είναι ακόμα και σήμερα ορατό, αφού πνίγηκε από τον κατακλυσμό της αντιπαροχής. Κοιτώντας σήμερα το Αλσος της Ακαδημίας, μπορεί να πει κανείς ότι μέσα σε τέτοιες συνθήκες η έκταση που σήμερα είναι ελεύθερη είναι αναμφισβήτητα αποτέλεσμα σκληρών προσπαθειών.
Για πρώτη φορά το 1974 κηρύσσεται απαλλοτριούμενος χώρος μια έκταση 120 στρεμμάτων, η οποία το 1978 μειώνεται, ενώ ταυτόχρονα κηρύσσεται Αλσος πρασίνου. Σήμερα από τα 150 περίπου στρέμματα εκκρεμεί η απαλλοτρίωση 10 στρεμμάτων. Αυτή η εκκρεμότητα είναι απαγορευτική για τη συνολική περίφραξη του χώρου, που σήμερα είναι χωρισμένος σε τρία τμήματα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο χώρος διακόπτεται από τις οδούς Δράκοντος και Μοναστηρίου, οι οποίες, εάν και εφ' όσον γίνουν οι σχετικές ρυμοτομικές ρυθμίσεις από το ΥΠΕΧΩΔΕ, θα καταργηθούν, ώστε να ενοποιηθούν τα τρία τμήματα.
Στο μεταξύ η Εφορεία διενεργεί περιορισμένες ανασκαφικές τομές, όπου κρίνεται απαραίτητο, ενώ σε συνεργασία με το Δήμο Αθηναίων, από τον οποίο έχει εκπονηθεί κηποτεχνική μελέτη, διαμορφώνει το Αλσος. Περπατώντας σε αυτή τη μεγάλη πράσινη έκταση ανάμεσα σε πολυκατοικίες, συνεργεία και φουγάρα, σκέφτεται κανείς ότι ποτέ δε θα ξαναγίνει όπως άλλοτε. Αξίζει όμως να κρατηθεί ζωντανή και να παραδοθεί στις επόμενες γενιές. Αλλωστε η Αρχαία Ακαδήμεια είναι ακόμα ένα ανοιχτό κεφάλαιο για τους αρχαιολόγους που πρέπει να ερευνηθεί. Παρ' όλα αυτά αποτελεί προτεραιότητα να διασφαλιστεί και να προστατευτεί ο χώρος.
Πολύ περισσότερο, αφού αυτή η περιοχή στο μέλλον «θα» γίνει ένας αρχαιολογικός περίπατος στην ιστορία της Αθήνας, όταν και εάν χτιστεί το Μουσείο των Αθηνών, το οποίο πρόσφατα χωροθετήθηκε εντός της απαλλοτριωμένης έκτασης και θα στεγάσει τα χιλιάδες ευρήματα της Γ΄ ΕΠΚΑ.